Ervaringsdeskundigen herkennen zichzelf in cliënten, wat lijkt te zorgen voor empathie en een accepterende, niet-oordelende houding naar cliënten toe. Ervaringsdeskundigen in ons onderzoek gaven aan dat zij weten hoe het is om gedetineerd te zijn en terug te keren naar de vrije maatschappij. Ze hadden het idee dat hun eigen ervaringen met isolatie, pijn en afwijzing zorgen voor een diepgaander begrip dan dat van professionals die hun kennis vooral uit ‘de boeken’ hebben. Ook cliënten in ons onderzoek hadden het idee dat ervaringsdeskundigen hen beter of sneller kunnen begrijpen. Onze literatuurstudie liet zien dat ervaringsdeskundigen vaak een niet-oordelende benadering van cliënten hebben, en ruimte bieden om ervaringen en gedachten uit te wisselen die moeilijker te delen zijn met andere professionals.
Oprechte empathie en onvoorwaardelijke acceptatie kunnen eraan bijdragen dat iemand groeit en een positiever zelfbeeld krijgt (Rogers, 1957; Frankel et al., 2012). Een risico is wel dat ervaringsdeskundigen onterecht aannames doen over hoe iemand zich voelt. Eerder onderzoek liet namelijk zien dat het hebben van vergelijkbare ervaringen samenhangt met meer moeite met het identificeren van de negatieve emoties van een ander (Israelashvili et al., 2020). Training en opleiding voor ervaringsdeskundigen kan ervoor zorgen dat de steun die zij bieden niet alleen op hun eigen ervaringen is gebaseerd, maar ook op die van andere oud-cliënten.
Ervaringsdeskundigen vinden het belangrijk om een menswaardige relatie met hun cliënten te hebben, waarin sprake is van vertrouwen, gelijkwaardigheid, wederkerigheid en oprechtheid. Dit kan met name belangrijk zijn omdat er bij cliënten vaak ook sprake is van traumatische gebeurtenissen in het verleden, een gebrek aan goede sociale relaties en een lange hulpverleningsgeschiedenis.
Het proces van zelfonthulling, waarbij personen bewust informatie over zichzelf onthullen, is een belangrijk onderdeel van het bindingsproces (Altman et al., 1981). Door open te praten over hun ervaringen en door hun worstelingen te delen laten ervaringsdeskundigen aan cliënten zien dat zij niet de enigen zijn. Dit normaliseert de situatie, vermindert schaamte, en leidt mogelijk ook tot meer openheid vanuit de cliënt. Enkele ervaringsdeskundigen met wie wij spraken vonden dat ook ‘reguliere’ professionals wat meer van hun eigen ervaringen zouden mogen/moeten delen met cliënten. Het is bij zelfonthulling wel belangrijk om dit zorgvuldig te doen, en aandacht te hebben voor het doel, de inhoud en de timing ervan.
Ervaringsdeskundigen hebben, vanwege hun eigen ervaringen, een bepaalde kijk op crimineel gedrag, recidive en desistance (het stoppen met crimineel gedrag) die kan worden omschreven als een herstelperspectief. Het stoppen met crimineel gedrag wordt daarbij gezien als een proces waarin de cliënt zelf een actieve rol heeft.
Daarnaast zagen ervaringsdeskundigen in ons onderzoek dat het stoppen met crimineel gedrag complex is en niet in een rechte lijn verloopt. Zij interpreteren fouten niet meteen als risico, maar als een soms noodzakelijk onderdeel van het groeiproces en als een onderwerp voor gesprek. Daarnaast vonden ervaringsdeskundigen het niet zinvol om cliënten ervan te overtuigen dat ze moeten stoppen met crimineel gedrag. De steun die zij bieden is vaak niet rechtstreeks gericht op stoppen met crimineel gedrag, maar meer op het versterken van vaardigheden en het bevorderen van omstandigheden waarbinnen het makkelijker is om te stoppen met crimineel gedrag.
Cliënten herkennen zichzelf ook in ervaringsdeskundigen, wat maakt dat zij de ervaringsdeskundige zien als een rolmodel dat hoop en perspectief voor de toekomst biedt. Ervaringsdeskundigen laten mogelijk bepaalde gedragingen, houdingen en wensen zien die de cliënt kan overnemen. In ons onderzoek benoemden ervaringsdeskundigen bijvoorbeeld dat ze cliënten stimuleren om assertief te zijn, hun emoties te uiten, om te gaan met trek (in drugs of alcohol) en verantwoordelijkheid voor zichzelf te nemen. De ervaringen die ze hebben zorgt ervoor dat de boodschap van ervaringsdeskundigen als legitiem en geloofwaardig wordt gezien. Het zien van iemand die succes heeft ondanks een moeilijk verleden toont aan dat verandering mogelijk en haalbaar is, wat zorgt voor hoop, inspiratie en motivatie.
Ervaringsdeskundigen zijn daarmee duidelijk voorbeelden van mensen die gestopt zijn met crimineel gedrag en een ‘redemption script’ (Maruna, 2001) laten zien. In plaats dat zij doen alsof het verleden niet bestaat, zien zij deze ervaringen juist als onderdeel van zichzelf en verbinden zij deze met het heden om er iets goeds mee te doen.
Vanaf mijn geïmproviseerde thuiswerkplek zag ik de anderen een voor een digitaal binnen druppelen. De een met hond en koffie op de bank, de ander buiten in het zonnetje met op de achtergrond spelende kinderen. Ik mocht wat vertellen over de resultaten van mijn onderzoek.
Tijdens de voorbereidingen voor het protocol paper merkte ik al hoe weinig consensus er is over de effecten van de inzet van ervaringsdeskundigheid bij jonge mensen met crimineel gedrag, maar zelfs ook al over de terminologie die hiervoor gebruikt wordt. Zo bevatte mijn zoekstrategie meer dan 20 varianten voor ‘ervaringsdeskundige’, waarvoor in het Engels overigens nóg meer termen zijn, elk met een nét iets andere rol of invulling.
Uit de interviews bleek dat veel jongeren zich niet gezien of gewaardeerd voelden en misbruik, mishandeling, verwaarlozing en verraad hadden ervaren. Daarnaast brachten eerdere vormen van hulpverlening vaak teleurstellingen. Dan is het best logisch dat er een pantser ontstaat, waardoor niemand je meer kan raken.
